Starożytna sztuka perska była przede wszystkim sztuką dworską. Miała jednoczyć wielonarodowe państwo, chronić je oraz bogactwem i rozmachem świadczyć o potędze władcy.
Ahuramazda i uskrzydlone słońce. Płaskorzeźba u wejscia do głównej sali tripylonu w Persepolis.
Rzeźba odgrywała ogromną rolę w zespołach architektonicznych miast. Ściany pałaców, cokoły schodów pokryte były reliefami, w których, jak wzór na dywanie, powtarzały się pewne kompozycje.
Zazwyczaj relief był rodzajem pouczenia, modlitwy w kamieniu, przedstawiającej i uobecniającej na wieki obrzędy perskiego święta Nowego Roku, kiedy to, jak wierzono, świat ulegał zniszczeniu i zostawał stworzony na nowo. Symbolicznie, w roli boga, akt stworzenia powtarzał król. Reliefy figuralne zdobiące ściany tarasu, niegdyś barwnie glazurowane, ukazywały ceremonie powtarzające się tu co roku – szeregi kroczących na przemian Medów i Persów, żołnierzy, służących niosących naczynia na ucztę poprzedzającą intronizację Wielkiego Króla, a także długą procesję przedstawicieli podbitych ludów. Wszyscy kroczyli takim samym, powolnym paradnym krokiem, wszyscy mieli takie same, pozbawione wyrazu twarze, wszyscy wyrzeźbieni byli w ten sam, stylizowany, niemal jednolity sposób.
Persepolis
Nie zachowało się wiele przedstawień o motywach religijnych, być może dlatego, że religia perska była dość prymitywna i pozbawiona szczególnych rytuałów. W sztuce grobowców królewskich odnajdziemy powtarzający się wciąż ten sam motyw. Wewnątrz kręgu wieczności, znajduje się symbol boga stwórcy Ahury Mazdy, uskrzydlona tarcza słoneczna, z której wyłania się sylwetka boga z rysami twarzy władcy. Bardzo rzadko jednak bóg przedstawiany jest jako odrębny motyw. Zazwyczaj towarzyszy znajdującemu się poniżej niego królowi.
Oprócz wymienionej tematyki, oprócz paradujących lwów, uskrzydlonych byków, sfinksów i fantastycznych przedstawień, w dziełach Persów odnaleźć można także motywy wojenne, pochody, bitwy i polowania. Za jeden z najpopularniejszych przykładów mogą służyć oszczepnicy gwardii achemenidzkiej. Najsławniejsze przedstawienia tego typu znajdują się na Fryzie z łucznikami wykonanym w szkliwionej ceramice i przewiezionym z pałacu Artakserksesa z Suzy do Paryskiego Luwru przez Dieulafoya w 1884 r.
Fragment fryzu łuczników królewskich, zwany Fryzem nieśmiertelnych, z pałacu w Suzie, V w.p.n.e., (Luwr, Paryż)
Początkowo bardzo uszkodzony, został odrestaurowany we Francji. Obecnie podziwiać można dzieło portretujące figury perskich wojowników z gwardii królewskiej, liczącej dziesięć tysięcy zdyscyplinowanych i biegłych w swojej sztuce „nieśmiertelnych” o jasnych twarzach i włosach, a także niektórych o bardzo ciemnej karnacji.
Sztuka perska charakteryzowała się jej ścisłym związkiem z architekturą. Popularne były głowice w formie dwóch protom – kamiennych, marmurowych łbów byków z pozłacanymi rogami i uszami, łączącymi się z trzonem prostokątną częścią wiążącą, zakończoną podwójnymi wolutami. Pomiędzy protomy układano potężne belki poprzeczne, niosące sufit. Obok byków pojawiały się kapitele z łbami rogatych lwów, gryfów, koni, a także byków z ludzką głową.
Kapitel kolumny z pałacu Artekserksesa II w Suzie, w kształcie protomów, szary marmur,belki rekonstruowane (Luwr, Paryż)
Przykłady monumentalnej rzeźby perskiej niestety się nie zachowały, a drobna plastyka znana jest nam jedynie z niewielkiej ilości przykładów. Do najciekawszych zabytków tej kategorii należy niewielka główka koloru niebieskiego, wykonana z tworzywa podobnego do egipskiego fajansu, datowana na V – IV wiek p.n.e., oraz dość liczne figurki zwierząt, na ogół wykonywane w metalu.
Persian Lady, Persepolis, ok.515-338 p.n.e (muzeum w Teheranie).
Możemy przyznać, że perska rzeźba, a przede wszystkim reliefy wywodzą się z tradycji mezopotamskiej, jednakże w tej kulturze zostają bardziej wzbogacone i urozmaicone. Sztuka perska bowiem to mieszanka różnych wcześniej występujących stylów i nowatorskich oryginalnych elementów. Dariusz I Wielki w inskrypcji w pałacu w Suzie, wyliczającej miejsca w jego państwie, z których pochodziły różne materiały, pisał: Kamieniarze, którzy kruszyli kamień, byli Jończykami i Sardyńczykami. Złotnicy, którzy kuli złoto, byli Medami i Egipcjanami. Ludzie, którzy wyrabiali i wypalali cegły, byli Babilończykami. Ludzie, którzy ozdabiali ściany, byli Medami i Egipcjanami.
Persowie nie zostali wymienieni, jednak to oni dokonali tej kosmopolitycznej syntezy stylów i to oni wnieśli do tej mieszanki część swojej kultury, umiejętności i duszy.
Oprac. na podstawie:
B. Kaim, Sztuka starożytnego Iranu, Warszawa 1996.
S. Żygulski, Sztuka perska, Warszawa 2002.
Z. Abramowiczówna, O sztuce starożytnej, Toruń 2002.
Sztuka Świata, T. 1, red. Przemysław Trzeciak, Warszawa 1995.
CŁ
Zabytkoznawcy sztuki 