Wykonywane z brązu cisty należą do luksusowych wyrobów użytkowych rzemiosła etruskiego. Ich funkcja oraz zastosowanie nie są jednak do końca znane. Naczynia mniejsze były najprawdopodobniej stosowane jako pojemniki do przechowywania damskich przyborów toaletowych. Świadczą o tym przykłady drobnych przedmiotów takich jak gąbeczki, pęsety czy pudełeczka po kosmetykach, znajdujące się w cistach podczas ich odnalezienia. Drugą funkcją jaką mogły pełnić, szczególnie te o dużych rozmiarach, były konteksty rytualne. Na przeznaczenie funeralne wskazuje spora ilość cist odkrytych w grobowcach nekropolii etruskich.Produkcja tego typu przedmiotów rozpoczęła się w okresie klasycznym, w IV w. p.n.e. i trwała w wieku III p.n.e. Istnieje wiele dowodów wskazujących na lokalną produkcję naczyń w mieście Praeneste (obecna Palestrina), znajdującym się ok 35 km na południowy wschód od Rzymu, w regionie Latius Vetus. Miasto rozwijało się pod silnym wpływem kultury greckich kolonii z Południowej Italii oraz cywilizacji Etrusków, których było główną placówką w VII w. p.n.e.
Cista Ficoroni
Obiekty były często traktowane jako przykłady sztuki rzymskiej okresu Republiki. Przyczynił się do tego napis dedykacyjny znajdujący się na pierwszym z odnalezionych (w 1738 roku), a przy tym najsłynniejszym przedmiocie, jakim jest Cista Ficoroni (znajdująca się obecnie Muzeum Villa Giulia w Rzymie). Inskrypcja wskazuje Rzym jako miejsce jej produkcji, jednak pozostaje obecnie jedynym potwierdzeniem powyższej teorii.
Cisty są zróżnicowaną grupą obiektów pod względem rozmiarów, tematu grawerowanych przedstawień, czy jakości produkcji. Składają się głównie z cylindrycznego korpusu i płaskiego wieczka, dekorowanych grawerunkiem wykonywanym na wosku, w który często wprowadzano białą substancję, w celu podkreślenia linii rytu. Naczynia mogły opierać się na trzech lub czterech nóżkach w kształcie lwich łapek. Wieczka otrzymywały zwieńczenie, na ogół w formie postaci figuralnych (dwie lub trzy osoby). Ściany obiektów wyposażane były w metalowe łańcuszki zaczepiane na główkach antropomorficznych lub lwich albo na pewnego rodzaju uszkach. Umieszczane w równych odległościach niezależnie od grawerowanej dekoracji były, być może, używane do podnoszenia cist.
Wykopaliska prowadzone w Praeneste w XIX i na początku XX wieku zapoczątkowały systematyczne ograbianie nekropolii etruskich z ich zabytkowych obiektów. Wartość i znaczenie cist na rynku antykwarycznym bardzo wzrosła, co jednocześnie wpłynęło na produkcję ich falsyfikatów. Obecnie istnieje zaledwie 118 zinwentaryzowanych obiektów tego typu.
Uchwyt, sprzedany przez dom aukcyjny Sotheby za $9,375
Aktualnie na rynku sztuki brak jest tego typu obiektów. Na aukcjach brązy etruskie występują niezwykle rzadko, pojawiają się na ogół przedmioty drobne, bardzo często będące pierwotnie częściami bardziej złożonych realizacji. W handlu dostępne są jedynie elementy cist – lane osobno zwieńczenia-uchwyty oraz nóżki. Ich ceny wahają się w przedziale od ok. 2 000 do nawet 25 000 euro, w zależności od ich wielkości, czy jakości wykonania i stopnia destrukcji.
Oprac. na podstawie:
Paggi M., The Praenestine Cistae, [w:] Heilbrunn Timeline of Art History, New York: The Metropolitan Museum of Art, [online] 2000, [dostęp: 10.01.2015]. Dostępny w Internecie: http://www.metmuseum.org/toah/hd/prae/hd_prae.htm
CŁ
Zabytkoznawcy sztuki 